Als ik aan verbinding denk, herinner ik mij de meest gelukkige momenten van mijn leven, maar ook de meest pijnlijke. Ik ben in mijn leven veel mensen kwijtgeraakt na twee echtscheidingen. Beide keren was de scheiding mijn initiatief, maar tegelijkertijd begreep ik er niets van. Ik zie mezelf als een liefdevol en trouw persoon, een doorzetter, iemand die voor ieder probleem duizend oplossingen kan verzinnen. Ik ben gevoelig en meelevend, oordeel niet snel en wil een ander graag begrijpen. Als ik van iemand hou, dan is dat oprecht en voor de rest van mijn leven. Ook al zie ik iemand nooit meer, ik blijf van die persoon houden.

Toch leek ik dat op de een of andere manier niet te kunnen overbrengen op de mensen die belangrijk voor me waren. Steeds opnieuw raakte ik verzeild in relaties waarin mijn vertrouwen beschadigd werd. Wat ik vanuit mijn liefde aan de ander gaf, werd voor de ander een recht dat hij dacht te kunnen opeisen zonder mijn grenzen te hoeven respecteren. Ik voelde me misbruikt en verraden door de mensen van wie ik hield. Als ik probeerde te praten, vond ik geen begrip. Ik merkte dat mijn woorden afketsten op rotsvaste overtuigingen en vond geen contact, op hoeveel manieren ik het ook bleef proberen.

Ik begon te denken dat het dan wel allemaal aan mij moest liggen. Er zat een windtunnel in mijn hart die mij een diep, zwart gat in wilde trekken en ik voelde me steeds meer verloren. Voor het eerst in mijn leven had ik geen oplossingen meer, wist ik niet meer wat ik nog kon zeggen of doen. Ik leek het contact met mezelf te zijn verloren. Pas nadat ik mijn verloren jeugdliefde terugvond en hij nog steeds de liefde van mijn
leven bleek te zijn, ging ik mezelf weer een beetje terugvinden. Door de helende kracht van verbinding vonden wij niet alleen elkaar, maar ook onszelf terug.

Langzaam begon ik te rouwen om al mijn verliezen en ging ik begrijpen hoe sinds mijn kindertijd mijn relaties in elkaar staken. In plaats van de ik-­jij­relatie die ik zou willen – een relatie waarin mensen elkaar werkelijk ontmoeten en een dialoog met elkaar voeren op basis van de wederzijdse erkenning van wie de ander is als uniek persoon – had ik van jongs af aan ik­-het­relaties gehad. In een ik­-het­relatie wordt de ander gezien als een verlengstuk van jezelf en beoordeel je de ander op basis van je eigen normen en waarden. In een ik-­het­relatie reduceer je de ander tot een eendimensionaal wezen dat in een voor jou begrijpelijk hokje past. Daarmee ontmenselijk je de ander, waarmee je de ander het recht ontneemt om innerlijk tegenstrijdig of paradoxaal te zijn. Iets waarover Carl Jung schreef dat ‘alleen de paradox de volheid van het bestaan bij benadering kan bevatten’.

De ik-jijrelatie is een gelijkwaardige relatie, waarin mensen elkaar werkelijk ontmoeten en een dialoog met elkaar voeren op basis van de wederzijdse erkenning. In de ik-hetrelatie ontmenselijk je de ander; je ziet de ander als een verlengstuk van jezelf en plaatst de ander in een voor jou begrijpelijk hokje.

Ik begon te begrijpen dat mijn pijn verre van uniek was. In onze verzakelijkte westerse cultuur is de ik-­het­relatie steeds belangrijker geworden, ten koste van de ik­-jij­relatie. Wat dit met een mens doet heb ik als geen ander ervaren. Van jongs af aan protesteerde ik tegen lege of dominerende relaties; ik wilde gelijkwaardige authentieke verbindingen. Op mijn zesde besloot ik al: ‘Wat er ook gebeurt, mijn hart blijft open’.
Ondanks de kwetsingen, de machteloosheid en het verdriet die dit besluit me vaak opleverden, bleef ik geloven in wederzijds begrip en de kracht van vertrouwen.

In mijn praktijk betekende dit, dat ik ervan overtuigd was dat vooral de therapeutische relatie helend is en niet zozeer de therapeutische methode. In onderzoeken wordt het belang van de therapeutische relatie bevestigd, maar wat zou een mogelijke verklaring daarvoor kunnen zijn? Zou het iets met de helende kracht van verbinding te maken kunnen hebben, zoals ik intuïtief aanvoelde?

Er bestaan twee universele psychologische basisbehoeften. Kinderen hebben een aangeboren behoefte en het vermogen om zich te verbinden met anderen. Als sociale soort zijn we voor onze overleving zelfs afhankelijk van die verbinding. Zonder aandacht en liefde sterven we, zoals ooit in de jaren tachtig confronterend duidelijk werd door de beelden van zieke en stervende kinderen in de getraliede bedjes van Roemeense weeshuizen. Wanneer onze behoefte aan verbinding niet wordt vervuld, ontstaan lichamelijke en psychische problemen. Eenzaamheid heeft meer invloed op onze levensverwachting dan obesitas, roken of alcoholisme.

De tweede universele psychologische basisbehoefte is de behoefte aan zelfrealisatie. Dit is ons verlangen om een onafhankelijk individu te zijn, je volledige potentieel te kunnen ontwikkelen en je competent te voelen. Aan deze behoefte wordt in onze tijd en cultuur veel waarde gehecht; door autonomie en competentie verdienen we geld, macht en status. De behoefte aan zelfbevestiging helpt ons ook onszelf te beschermen. Uit gezonde eigenwaarde en zelfvertrouwen ontstaan gezonde probleemoplossende strategieën, zoals actief iets aanpakken en grenzen stellen.

Overlevingsstrategieën ontstaan door gedurende langere tijd uit verbinding te zijn en door gebrek aan emotioneel en fysiek contact. Kinderen ontwikkelen strategieën van disconnectie om zichzelf te beschermen en als deze goed werken worden ze in het latere volwassen leven automatisch voortgezet. Uit angst om gekwetst te worden en de verbinding met de ander te verliezen, bouwen we muurtjes om ons heen, van dagdromen tot druk zijn en van contact vermijden tot je aandacht altijd op de ander richten. Zo worden diepere relaties slechts een mogelijkheid in plaats van een vanzelfsprekendheid. Zo bekeken zijn ik-­het­relaties veiliger dan ik-­jij­relaties. Vanuit onze pijn hebben we meer relaties met anderen vanwege het nut of het genot dat de ander ons schenkt, dan dat we relaties hebben om wie de ander is als persoon.

Om onze diepste pijn te verbergen en onszelf te beschermen, verstoppen we onszelf achter een muurtje van disconnectie en oppervlakkige relaties. Betekent dit dat we kunnen helen van onze diepste pijn door verbinding en diepere relaties aan te gaan? Mensen die relationele diepgang ervaren, beschrijven dat als: ‘ik ben in contact met mezelf, aanwezig in het hier en nu, ik ervaar de ander als open en accepterend, ik voel in ons gesprek dat we dicht bij elkaar zijn en elkaar vertrouwen. De sfeer voelt anders, alsof de tijd stilstaat, het is iets magisch en spiritueels’. Als ik in mijn praktijk op deze manier in contact ben met de ander, dan voelen we dat beiden als iets dat bijna tastbaar is in de ruimte tussen ons.

Mensen zijn geschapen voor verbondenheid, maar dan moet die verbondenheid wel écht zijn. Echt vanuit empathie, oprechtheid, echte aanwezigheid bij de ander en zonder oordeel. Genezing begint bij verbinding.

BRONVERMELDING: dit blog is als artikel gepubliceerd in VNIG 1/2019. Je kunt het hier downloaden in pdf.

Welzijn is een complex begrip dat voor iedereen iets anders betekent, afhankelijk van wat jij belangrijk vindt in het leven. Bijvoorbeeld als autonomie heel belangrijk voor je is, bloei je op als je alleen in een mooi appartement kan wonen maar kwijn je weg als je in een verzorgingshuis wordt geplaatst met gebrek aan privacy.

We zijn allemaal wel bekend met objectieve metingen van welzijn waarin wordt gekeken naar zaken als inkomen, onderwijsniveau, gezondheid en levensverwachting. De gedachte daarachter is: “Als de economie goed draait, de meeste mensen gezond zijn en een hoge leeftijd bereiken, dan zijn ze gelukkig”. Natuurlijk is dit waar, maar in deze redenering wordt geen rekening gehouden met wat mensen zelf belangrijk vinden voor hun gevoel van welzijn. Veel mensen die ik spreek in mijn praktijk zeggen niet gelukkig te zijn, ondanks dat ze toch alles hebben en gezond zijn. Hoe kan dat? En hoe zorg je voor een gevoel van welzijn als het leven moeilijk is en vol tegenslagen zit?

Om dit beter te begrijpen neem ik je mee naar het wetenschappelijk onderzoek dat wordt gedaan naar subjectieve gevoelens van welzijn – dus de vraag naar wat jij als uniek mens nodig hebt om je goed te voelen, ook als het leven moeilijk is. In dit onderzoek zijn twee benaderingen te onderscheiden: een hedonistische, waarin de focus vooral ligt op tevredenheid en geluk; en een eudaimonische, waarin zelfrealisatie en het vervullen van een levensdoel centraal staat.

Je kunt het verschil in beide benaderingen begrijpen door een vergelijking te maken tussen genieten van een goede maaltijd en de voldoening die ontstaat als je iemand helpt. Beide vergroten je gevoel van welzijn, verminderen stress-gevoelens en hebben een positief effect op je lichamelijke en geestelijke gezondheid. Echter, het verschil tussen de twee is heel relevant en zelfs zichtbaar in de cellen van je lichaam. Eudaimonisch welzijn, dus het gevoel van voldoening dat je krijgt door iemand te helpen, leidt tot meer antivirale cellen in je lichaam dan het hedonistische gevoel van welzijn dat ontstaat na het genieten van een goede maaltijd. Onderzoekers spreken dan ook wel van de ‘lege calorieën’  – calorieën zonder enige voedingswaarde – van hedonistisch welzijn. Eudaimonisch welzijn zou ons beter beschermen en ons meer weerbaar maken tegen de onzichtbare aanvallen die we nu eenmaal allemaal tegenkomen in het leven – zoals in deze tijd het coronavirus.

Carol Ryff noemt zes categorieën van wat zij psychologisch welzijn noemt: zelf-acceptatie, positieve relaties met anderen, autonomie, grip hebben op je omgeving, een levensdoel hebben en persoonlijke groei. Hierin schuilt wel een gevaar, namelijk dat deze categorieën vooral een westerse kijk op welzijn weerspiegelen. Andere onderzoekers zijn dan ook van mening dat vooral iemands persoonlijke, spontane definitie van welzijn van belang is. Aangezien er niet één definitie van welzijn valt te geven, voel ik zelf het meeste voor de persoonlijke benadering. Het gevoel grip te hebben op de omgeving is bijvoorbeeld iets heel persoonlijks: het gaat om de wisselwerking tussen jouw unieke kwaliteiten en behoeften enerzijds met de omstandigheden en mensen in je omgeving anderzijds. Weten wat jouw unieke kwaliteiten en behoeften zijn hangt weer samen met zelfacceptatie: alleen als ik in contact ben met mezelf, erken wat ik kan en wat ik nodig heb om me goed te voelen, kan ik ervoor zorgen dat ik een omgeving creëer die aan mijn behoeften voldoet en kan ik andere mensen vragen om rekening met mij te houden. Ik kan ook alleen maar rekening houden met wat andere mensen nodig hebben, als zij mij dat laten weten vanuit contact met zichzelf.

Wat mensen op een bepaald moment nodig hebben om zich goed te voelen is altijd afhankelijk van de context. Hoe waar dit is, blijkt duidelijk nu we sterk op onszelf zijn aangewezen en onze vaste gewoonten grotendeels zijn vervallen. Het is dus onmogelijk om één helder rijtje samen te stellen met behoeften of voorwaarden, waardoor jij je altijd goed voelt zolang daaraan wordt voldaan. Bovendien kunnen verschillende behoeften met elkaar botsen: als ik voor mijn gevoel van welzijn zowel rust om mij heen nodig heb als het gezelschap van andere mensen, kan ik daar behoorlijk mee in de knoop komen als ik een jong gezin heb en nu mijn kinderen thuis moet lesgeven.

Voor veel mensen worden hun verschillende welzijnsbehoeften veel duidelijker als we die over vier dimensies verdelen: de fysieke, sociale, persoonlijke en spirituele dimensie. Welzijn waarbij deze vier dimensies in balans zijn wordt ook wel existentieel welzijn genoemd. Ik voel me goed en gezond als er balans is tussen mijn fysieke behoeften, mijn relaties met anderen, mijn relatie met mezelf en mijn spirituele behoeften. In een plaatje ziet dit er zo uit:

 

Ieder mens herkent deze vier dimensies wel in zichzelf, maar de meeste mensen herkennen zichzelf vooral in de fysieke dimensie. In onze tijd en cultuur is dit de dimensie die de meeste aandacht krijgt, niet alleen in de objectieve metingen naar welzijn maar ook in de hedonistische visie op welzijn. Door de nadruk die we collectief leggen op het belang van inkomen, opleiding, gezondheid, levensverwachting en zaken als lekker eten raken de persoonlijke, sociale en spirituele dimensies buiten beeld – en dit zijn nu net de dimensies die passen bij een gevoel van eudaimonisch welzijn, waarmee we ons goed en gezond voelen. We streven naar geluk door overmatig lege calorieën te consumeren en begrijpen vervolgens niet waarom we ons ontevreden, ongezond en ongelukkig voelen.

Om ons echt goed, gezond en innerlijk heel te voelen, hebben mensen het nodig dat er balans is tussen de vier dimensies. Nu velen gedwongen thuis zitten door het coronavirus zeggen opvallend veel mensen dat zij zich beter voelen. Zou dat komen doordat we minder eenzijdig en jachtig onze fysieke behoeften najagen en er meer ruimte en aandacht is voor onszelf en elkaar? Voelen we ons meer deel van het grote geheel nu we elkaar nodig hebben om samen dit virus te bestrijden? Hebben we door de rust die is ontstaan meer oog voor de schoonheid, waarheid en goedheid in ons leven?

Op sociale media las ik een aantal commentaren van chronisch en psychisch zieke mensen, waarin zij aangaven dat ze zich nu minder anders voelen doordat iedereen nu thuis zit en moeilijkheden ervaart. Ze zijn niet langer de enigen die buiten de boot vallen en beperkingen ervaren. Gek genoeg komt dit dicht in de buurt van de definitie van zelfacceptatie: een positieve houding naar jezelf hebben, erkennen en accepteren dat je meerdere kanten hebt – inclusief goede en slechte kwaliteiten – en een positief gevoel hebben over je leven. Dit is veel makkelijker als je ziet dat in het leven van andere mensen ook lang niet alles goed gaat en dat anderen ook zo hun beperkingen hebben. Zou ons idee dat het leven maakbaar is en succes een keuze juist het ongeluk van veel mensen creëren? Als jij door alle mooie plaatjes in de media het idee krijgt dat alles bij iedereen altijd goed gaat, behalve bij jou, wordt je dan niet automatisch onzeker over jezelf?

Existentieel welzijn betekent dat waarden uit alle vier de dimensies een rol spelen in je leven. Als één dimensie wordt overgewaardeerd, houdt dat automatisch in dat er in een andere dimensie een tekort ontstaat. Dit betekent disbalans en een verminderd gevoel van welzijn, gezondheid en geluk. De overwaardering van de fysieke dimensie in de westerse wereld heeft bijvoorbeeld geresulteerd in ziekten van de beschaving, zoals geweld tegen hulpverleners, allerlei groepen mensen die zich om het minste geringste beledigd voelen en jongeren met messen op zak. Overwaardering van de spirituele dimensie leidt tot fanatisme en de drang om anderen te bekeren. Onderwaardering van de fysieke dimensie aan de andere kant, creëert dromers die er niet voor zorgen dat ze een dak boven hun hoofd hebben en de schoorsteen laten roken. Onderwaardering van de spirituele dimensie wordt merkbaar in een gevoel van leegte en het idee dat het leven zinloos is.

Als ik om me heen kijk hoe Nederland de afgelopen anderhalve week is veranderd, dan zie ik een enorme herwaardering van de vier dimensies. Van allerlei beroepen die voorheen ondergewaardeerd werden, bijvoorbeeld verpleegkundigen, leraren, vuilnisophalers en kappers, merken we ineens dat het vitale functies zijn. In de fysieke dimensie zorgt een groot deel van deze werknemers ervoor dat dorpen en steden vrij zijn van ziekten. Ze moeten beschermende kleding dragen en hun instrumenten moeten veilig en efficiënt zijn. In de sociale dimensie zorgen deze vitale functies voor een groot deel van de werkgelegenheid, waardoor het mogelijk is dat mensen geld verdienen en voor hun gezinnen zorgen. Ze nemen ook een duidelijk herkenbare positie in in de maatschappij. In de persoonlijke dimensie wordt duidelijk hoe belangrijk het is dat deze mensen zich gewaardeerd voelen, zodat hun gevoel van eigenwaarde toeneemt en zij het werk blijven aankunnen. Een mooi voorbeeld van deze waardering is het applaus dat door het volk massaal werd gegeven aan iedereen die in de zorg werkt. Alles werkt beter als mensen zich goed voelen over zichzelf en hun specifieke talenten en kwaliteiten worden benut bij het verdelen van werkzaamheden. Maar de echte openbaring komt pas als we de spirituele dimensie betrekken bij dit heel aardse voorbeeld. Het beste in mensen komt omhoog als zij zich bewust worden van de grotere betekenis en overstijgende waarde van hun werk. Hierdoor worden zij gemotiveerd om hun werk goed te doen, niet alleen vanwege het geld dat zij ermee verdienen of omdat het nu eenmaal gedaan moet worden, maar omdat zij zich verantwoordelijk voelen voor een gezonde leefomgeving en het welzijn van het hele land.

Dit zie je nu zelfs gebeuren bij onze regering: het is niet langer nodig dat er overal regeltjes voor zijn, sterker nog regels worden versoepeld om iedereen zo goed mogelijk door deze crisis te helpen. Wanneer mensen voelen dat ze deel uitmaken van een groter geheel, reageren ze soepel en creatief op onvoorziene omstandigheden. In de afgelopen week heb ik elke dag wel een taboe of heilig huisje zien sneuvelen, politieke kleur was niet langer bepalend voor het vervangen van minister Bruins en de stikstofcrisis is inmiddels vanzelf opgelost. De natuur blijkt een enorm krachtig zelfherstellend vermogen te hebben nu we massaal thuisblijven en onze pleziertjes opgeven. Alles waarvan we tot voor kort dachten dat het onmogelijk was, blijkt mogelijk. Ik hoop eerlijk gezegd dat veel veranderingen die noodgedwongen zijn ontstaan, straks zullen blijven als we door de coronacrisis heen zijn.

In de tussentijd kun je misschien van de rust gebruik maken om je eigen definitie van welzijn te creëren met behulp van de volgende oefening:

Luister naar de geleidemeditatie voor persoonlijk welzijn:

 

Of doe de meditatie op welzijn met behulp van onderstaande tekst:

Ga ergens rustig zitten en ontspan. Maak het jezelf gemakkelijk en comfortabel met een extra kussen of deken. Ga met je aandacht naar je ademhaling en merk op hoe je in- en uitademt. Merk op hoe je lichaam contact maakt met de stoel en hoe je voeten contact maken met de grond. Voel je keel, je borst en je buik. En neem de tijd om adem te halen.

Okee, dan gaan we nu kijken naar jouw persoonlijke definitie van wat welzijn betekent in jouw eigen ervaring. Laat je aandacht vrij rondgaan in het middendeel van je lichaam, tussen je keel en je bekken, daar waar je meestal dingen voelt. Stel jezelf dan de volgende vragen:

• Wat betekent welzijn voor mij?
• Wat ervaar ik als ik me goed voel?
• Wat is mijn algehele gevoel met betrekking tot welzijn?
• Welke beelden, herinneringen of ideeën komen op als ik aan welzijn denk?

Merk de verschillende dingen die opkomen. Check de antwoorden van binnen door jezelf de vraag te stellen: “Drukken deze woorden precies uit wat welzijn voor mij betekent?” Ga door met deze zoektocht en laat woorden en gevoelens opkomen totdat je kunt zeggen: “Ja, dit drukt precies uit wat welzijn voor mij betekent”.

Welzijn is veel meer dan een perfect en gelukkig leven leiden zonder pijn en tegenslag. Welzijn betekent ‘levenskunst beoefenen’ met oog voor de positieve aspecten van het leven en de mogelijkheden en kansen die zich voordoen, maar zonder het lijden en verval dat daar ook bij horen te negeren. Hierdoor wordt het mogelijk om juíst in deze tijd te ontdekken wat echt van waarde is, wat jouw doel is in het leven en wat het leven zinvol maakt.

Lees verder: Van crisis naar nieuw leven

 

 

 

 

Bron: Katholieke Universiteit Leuven, https://www.edx.org/course/existential-well-being-counseling-a-person-centere.