Sociale angststoornis – een normale reactie op sociale onveiligheid?

In deze blog leg ik uit wat een sociale angststoornis is, hoe het ontstaat en hoe ik mensen met sociale angst begeleid in mijn praktijk als holistisch psycholoog. Dit artikel is in maart/april 2024 verschenen in het Vakblad voor Natuurlijke & Integrale Gezondheidszorg. Helemaal onderaan vind je een link naar een gratis download.

Angst is één van de basisemoties, naast verdriet, boosheid, schaamte, vreugde, afkeer en nieuwsgierigheid. Negatieve emoties – waar er meer van zijn dan positieve – geven belangrijke informatie over mogelijke gevaren in onze omgeving, waartegen wij ons willen beschermen, die we willen vermijden of waar we van weg willen vluchten. Angst maakt alert en heeft dus, net als de andere negatieve emoties, een belangrijke overlevingsfunctie. Toch hebben ze in onze maatschappij een slechte naam en dat heeft gevolgen voor hoe wij daarmee omgaan en hoe wij aangeboren teruggetrokken persoonlijkheidstrekken interpreteren en waarderen.

Bekijk hier een super interessant filmpje over de functie van emoties!

Gelukkig, zou ik zeggen, is er een groeiende maatschappelijke interesse voor de impact van het problematiseren en afwijzen van negatieve emoties en aangeboren trekken zoals verlegenheid en introversie op het ontwikkelen van sociale angststoornis. Manouk van Egmond beschrijft haar persoonlijke ervaringen openhartig in haar boek Zelfs vogels zijn verlegen. Ook laat zij denkers en onderzoekers uit diverse disciplines aan het woord die menen dat, sinds de opkomst van het neoliberalisme in de jaren dertig van de vorige eeuw, de focus in onze maatschappij ligt op individualisme en de maakbaarheid van de mens. Volgens hen heeft dit geleid tot fenomenen als ‘de beste versie van jezelf zijn’ en ‘jezelf profileren’. Hierdoor zou de concurrentie tussen mensen zijn aangewakkerd om uniek en aantrekkelijk te zijn. Deze maatschappelijke en culturele tendens ligt aan de basis van het problematiseren en zelfs afwijzen van negatieve emoties en aangeboren trekken als verlegenheid en introversie. Hierdoor kon een therapie- en coachingcultuur ontstaan van snelle klachtenreductie en ‘mensen in hun kracht zetten’. In haar boek laat Manouk evolutiepsychologen aan het woord volgens wie onze westerse cultuur geen recht doet aan negatieve emoties en de normale menselijke variatie. Verlegenheid kan, als aangeboren persoonlijkheidstrek, namelijk een voordeel zijn voor de overleving van de soort als geheel. Dit zien we zowel bij mensen als dieren. Terwijl brutalen vaak in gevaar komen en het met de dood moeten bekopen, blijven verlegen soortgenoten veilig door af te wachten en goed op te letten. Manouk heeft ervaren hoe het problematiseren van haar negatieve emoties en verlegenheid heeft bijgedragen aan het ontwikkelen van een sociale angststoornis.

Angst heeft, net als de andere negatieve emoties, een belangrijke overlevingsfunctie.

Wat is een angststoornis? In het algemeen wordt angst als stoornis gediagnosticeerd wanneer de angst, bezorgdheid en de ermee gepaard gaande lichamelijke klachten klinisch significante lijdensdruk of beperkingen veroorzaken in het sociale of beroepsmatige functioneren, of in het functioneren op andere belangrijke terreinen. Angststoornissen gaan gepaard met enige mate van (lichamelijke) verschijnselen als blozen, rusteloosheid, trillen, nervositeit, snel vermoeid raken, moeite met concentreren, ergens niet op kunnen komen, prikkelbaarheid of spierspanning. Ook een slaapstoornis kan voorkomen, waardoor er moeite is met in- of doorslapen en je niet uitgerust wakker wordt. De DSM-5 (het classificatiesysteem van psychische stoornissen) stelt dat afhankelijk van de wisselwerking tussen aanleg en omgevingsfactoren iemand uiteindelijk een bepaalde angststoornis kan ontwikkelen. De persoonlijke kwetsbaarheid staat hierbij voorop.

Sociale angststoornis komt veel voor. Zo’n dertien procent van alle Nederlanders krijgt hiermee op enig moment in zijn of haar leven te maken. In de DSM-5 wordt deze angststoornis verder verduidelijkt. Er is sprake van een duidelijke angst of vrees voor één of meer sociale situaties waarin de betrokkene wordt blootgesteld aan mogelijke kritische beoordelingen door anderen. De persoon in kwestie vreest dat hij zich zodanig zal gedragen of dermate fysieke angstverschijnselen zal vertonen, dat anderen hierover negatief zullen oordelen en hem zullen afwijzen of er aanstoot aan zullen nemen. Dit wordt als uiterst gênant en vernederend ervaren. Sociale situaties roepen bijna altijd angst of vrees op. Bij kinderen kan dit zich uiten in huilen, driftbuien, verstijven, vastklampen, wegduiken of niet spreken. De sociale situaties worden vermeden, of alleen verdragen met intense angst. Deze is buiten proportie ten opzichte van het werkelijke gevaar en is hardnekkig, met een duur van meestal zes maanden of langer.

Mensen met sociale angststoornis hebben klinisch significante cognitieve en fysieke klachten, die ernstige beperkingen en een grote lijdensdruk met zich meebrengen. De gebruikelijke behandelingen zijn psychofarmaca, cognitieve gedragstherapie (CGT), Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) en de in opkomst zijnde schematherapie. Hoewel CGT de protocollair aangewezen therapievorm is bij angststoornissen, reageert een substantieel deel van de cliënten hier niet goed op en blijven de symptomen aanwezig aan het einde van de therapie. Er is weinig literatuur over andere therapievormen bij angststoornissen, maar de behoefte daaraan is duidelijk aanwezig bij cliënten.

Binnen de cliëntgerichte, humanistisch georiënteerde stroming in de psychologie is Emotion Focused Therapy (EFT) – niet te verwarren met Emotional Freedom Techniques – uitgebreid wetenschappelijk onderzocht en gedocumenteerd. In deze benadering wordt gekeken naar de ontwikkelingsgeschiedenis van mensen met hoge angstniveaus. De meeste mensen bij wie uiteindelijk een angststoornis wordt gediagnosticeerd, rapporteren dat zij zich van jongs af aan angstig en nerveus hebben gevoeld. In perioden van stress verergeren deze symptomen. Er is een hoge comorbiditeit met andere aandoeningen waaronder stemmingsstoornissen, verslavingen, eetstoornissen, andere angststoornissen en persoonlijkheidsstoornissen. Sommige onderzoekers wijzen er daardoor op, dat angst een symptoom is dat vooraf lijkt te gaan aan de ontwikkeling van andere stoornissen. Vroeg ingrijpen bij angst kan dit voorkomen. Omdat sociale angststoornis behoorlijk therapieresistent is, hebben persoonsgerichte psychotherapeuten nieuwe therapiemodellen ontwikkeld, zodat angst in het algemeen, en sociale angst in het bijzonder, beter behandeld kan worden.

Dit heeft binnen EFT geleid tot de ‘theorie van disfunctioneren’. Volgens deze theorie wordt een angststoornis gezien als een poging om ‘het zelf’ te beschermen tegen overweldigende pijnlijke emoties, bij mensen die zichzelf niet kunnen geruststellen. Zij zijn niet in staat hun werkelijke behoeften te herkennen en te vervullen, omdat hun gevoelens en zienswijzen van jongs af aan het zwijgen zijn opgelegd, genegeerd of zelfs belachelijk gemaakt. In EFT-termen kun je zeggen dat een set emotionele schema’s actief is, die de persoon heeft ontwikkeld, doordat hij chronisch en traumatisch is gepest, genegeerd en negatief beoordeeld door anderen. Schema’s bestaan uit enerzijds overlevingsmechanismen en anderzijds het zelfbeeld. Ze zijn gevormd door levenservaringen, vanaf de vroege kindertijd.

De EFT-theorie van disfunctioneren stelt dus dat het niet zozeer de persoonlijke angst of vrees of het teruggetrokken temperament van de cliënt is dat op zichzelf kwetsbaar maakt voor het ontwikkelen van sociale angst. Het is vooral de rol die de omgeving in het leven speelt, van jongs af aan. Volgens de EFT-theorie is sociale degradatie essentieel bij het ontstaan van sociale angst. Dit is het proces waarbij een persoon of een groep mensen een lagere sociale status of slechtere leefomstandigheden krijgt. Dit kan gebeuren door discriminatie, armoede, werkloosheid, ziekte, geweld, criminaliteit, verslaving of andere factoren die de sociale positie of het welzijn van iemand aantasten. Denk bijvoorbeeld aan een kind dat gepest wordt op school of online, waardoor het zich angstig, depressief of eenzaam voelt. Of een vrouw die mishandeld wordt door haar partner en geen hulp krijgt van haar familie, vrienden of instanties, waardoor ze haar zelfvertrouwen en waardigheid verliest. Sociale degradatie kan volgens de EFT-theorie leiden tot sociale uitsluiting, isolatie, stigmatisering, vernedering, ongelijkheid en onrechtvaardigheid. Daarbij is kenmerkend dat het plaatsvindt in afwezigheid van sociale steun zoals liefde, erkenning en bescherming, waardoor het effect van publieke vernedering of mishandeling wordt verveelvoudigd. Het is de combinatie van de sociale degradatie en het gebrek aan steun die resulteert in traumatische emotionele pijn. Deze pijn bestaat meestal uit schaamte, angst
en verdriet en de persoon voelt zich hierin helemaal alleen.

Zo’n dertien procent van alle Nederlanders krijgt op enig moment in zijn leven met een sociale angststoornis te maken.

Tijdens een EFT-behandeling leren cliënten hun emoties te identificeren, ervaren, accepteren en te verdragen. Hierdoor kunnen ze hun emoties beter begrijpen, reguleren en transformeren. Het resultaat is meer respect, waardering en liefde voor zichzelf en meer liefdevolle verbindingen met anderen. Dit werkt door op alle gebieden van het leven. Uit de vele onderzoeken die zijn gedaan naar  EFT bij sociale angst en andere angststoornissen blijkt dat het een veelbelovende therapie is die leidt tot een hogere effectiviteit, tevredenheid, verbondenheid, intimiteit, vertrouwen en welzijn bij de cliënten dan cognitieve gedragstherapie.

Als holistisch psycholoog werk ik cliëntgericht. Empathie, congruentie, onvoorwaardelijke acceptatie en oprechte aandacht staan centraal. Daarnaast maak ik gebruik van diverse (lichaamsgerichte) behandelingsmethoden, waaronder EFT, de Zelfkennismethode (ZKM), Focusing, yin yoga en diverse vormen van mindfulness en meditatie. Hoewel geen cliënt met sociale angst hetzelfde is, zie ik duidelijke overeenkomsten. Bijna altijd is er sprake van complex trauma, waarvan het lichaam ‘de score bijhoudt’. Cliënten met sociale angst geven zichzelf de schuld van wat hun is aangedaan. Ze ervaren zichzelf als defect en schamen zich voor wie zij zijn. Schaamte is een diepe emotie die ze liever vermijden en daardoor trekken zij zich terug. Toch ligt de oplossing in contact maken met de schaamte en de diepe emoties en onvervulde behoeften die daarachter liggen. Om dit te vergemakkelijken leg ik, aan de hand van de polyvagaaltheorie, uit dat hun lichaam een oud beschermingsmechanisme heeft dat hen veilig wil houden. Dit helpt cliënten om hun identiteit los te koppelen van de angstreactie van hun autonome zenuwstelsel. Wanneer cliënten dit gaan begrijpen, zie ik dat zij nieuwsgierig worden naar hun autonome fysieke reacties en dat het gemakkelijker wordt om deze te reguleren. Dit maakt het ook draaglijker om het verdriet van onvervulde behoeften toe te laten. Ervaringen van eenzaamheid, mishandeling en belachelijk gemaakt zijn, hebben een diepe pijn achtergelaten die tot dan toe onverdraaglijk was. Dit beetje bij beetje doorvoelen maakt ruimte voor assertieve kwaadheid over wat hun is overkomen.

In mijn empathische en oprechte aanwezigheid voelt een cliënt zich vaak voor het eerst echt gezien en gehoord. Dit vervult diepe behoeften die niet eerder vervuld werden. Vervolgens kan de cliënt eindelijk leren zichzelf gerust te stellen en ontstaat eigenwaarde. Cliënten leren zichzelf beter kennen, ontdekken wat ze echt willen en nodig hebben en wie ze kunnen vertrouwen. Ze kunnen beter hun grenzen aangeven, zichtbaar zijn en voor zichzelf opkomen. Dit leidt tot meer verbinding met zichzelf en anderen. Ze worden opener en authentieker in het contact en kunnen flexibeler omgaan met het leven. Uiteindelijk vinden cliënten meer zin en voldoening in hun bestaan.

Dit artikel is gepubliceerd in het Vakblad Natuurlijke & Integrale Gezondheidszorg (VNIG) van maart/april 2024. Je kunt het pdf hier gratis downloaden.